Czytaj: 7 min

Produkt dobrze zaprojektowany to nie tylko atrakcyjny wygląd, ale intuicyjność obsługi i usprawnione działanie. Za takim usprawnieniem często stoi rozwiązanie problemu technicznego, któremu sam przedsiębiorca, jego współpracownicy albo dział badań i rozwoju poświęcili trochę czasu. Dlatego warto nie dopuścić do jego skopiowania przez konkurencję, gdy tylko gotowy produkt trafi na rynek.

Niestety, jeżeli to rozwiązanie nie jest zaawansowane pod kątem technicznym, to nie ma szans, aby uzyskać na nie patent. Nie możemy też posłużyć się prawem autorskim ani prawem z rejestracji wzoru przemysłowego, ponieważ dotyczą one – w uproszczeniu – wyglądu produktu, lecz nie sposobu jego działania. Spośród wszystkich narzędzi ochrony własności intelektualnej mamy do dyspozycji jedno – wzór użytkowy.

Przez prawie dwadzieścia lat obowiązywania ustawy Prawo własności przemysłowej w polskim modelu ochrony wzorów użytkowych nie wprowadzano żadnych zmian. Kiedy się na to finalnie zdecydowano [1], to od razu wprowadzono zmiany dość poważne. Dlatego warto przyjrzeć się wzorowi użytkowemu na nowo.

Czym jest wzór użytkowy?

Wzór użytkowy, tak samo jak patent na wynalazek, to rozwiązanie problemu technicznego. Jednak inaczej niż wynalazek, wzór użytkowy ogranicza się do rozwiązań konstrukcyjnych, a więc dotyczących kształtu lub budowy przedmiotu o trwałej postaci albo przedmiotu składającego się ze związanych ze sobą funkcjonalnie części o trwałej postaci (funkcjonalnie powiązane są chociażby elementy systemów modularnych). Zakres wspomnianej „trwałej postaci” budził pewne wątpliwości i usunęła je właśnie nowelizacja. Otóż, jak wynika z nowego brzmienia przepisów, wymóg postaci przedmiotu jest zachowany także wówczas, gdy wytwór według wzoru użytkowego zdefiniowany jest przestrzennie przez powtarzalne elementy o stałym stosunku rozmiarów. Przykładowo – wyroby warstwowe, tkaniny, opatrunki, kable. Po drugie, trwałą postać ma także wytwór, który zmienia swoją postać w związku z korzystaniem zgodnym z przeznaczeniem, takie jak rozkładana hala namiotowa lub wysięgnik teleskopowy.

Nie ma żadnych ograniczeń co do rozmiarów, poziomu skomplikowania ani dziedziny techniki, której dotyczy wzór użytkowy. W ostatnich miesiącach Urząd Patentowy udzielił praw wyłącznych między innymi na: nóż myśliwski (Ru.071172), panel termoizolacyjny z białego szkła piankowego (Ru.071257), profil ramy skrzydła drzwi do mocowania tafli szklanych (Ru.071242), ul pszczeli (Ru.071328), elektroniczny pisak (Ru.069708), drukarkę 3D (Ru.071281), a nawet na nadwozie kontenerowe pojazdu kablowej łączności polowej (Ru.071011).

Warunki do uzyskania prawa ochronnego na wzór użytkowy

Czy w takim razie mogę zgłosić jako wzór użytkowy dowolne rozwiązanie techniczne? Na przykład podpatrzone na zagranicznych targach? Niestety nie – wzorem użytkowym jest rozwiązanie przemysłowo stosowalne oraz nowe w skali świata. Przemysłowa stosowalność oznacza, że można je realizować w sposób powtarzalny np. w toku masowej produkcji urządzenia. Z kolei żeby rozwiązanie uznać za nowe, nie może być ono wcześniej ujawnione nigdzie na świecie – ani przez stosowanie w praktyce, ani przez zaprezentowanie na konferencji ani przez opis w czasopiśmie bądź katalogu firmowym. Dlatego należy uważać, aby samemu nieopatrznie nie ujawnić swojego rozwiązania przed złożeniem wniosku do Urzędu Patentowego, na przykład na firmowej stronie internetowej. Od kilku lat twórca wzoru użytkowego może skorzystać z tak zwanego „okresu łaski”. To znaczy, że ujawnienie rozwiązania nie niweczy nowości, jeśli nastąpiło ono nie wcześniej niż sześć miesięcy przed dniem dokonania zgłoszenia wzoru użytkowego i było spowodowane oczywistym nadużyciem w stosunku do zgłaszającego lub jego poprzednika prawnego (twórca może przenieść prawo do zgłoszenia rozwiązania na inną osobę). Zakres ulgi w nowości wzoru użytkowego jest węższy niż w przypadku wzorów przemysłowych – tam okres, w którym można dokonać zgłoszenia wynosi 12 miesięcy od daty ujawnienia wzoru, a ujawnienie mogło nastąpić nie tylko w drodze nadużycia względem twórcy, ale również przez samego twórcę, jego następcę prawnego lub za ich zgodą przez osobę trzecią np. w związku z wypuszczeniem pierwszej partii produktu na rynek i badaniem czy klienci będą nim zainteresowani. Dlatego zaprezentowanie produktu na stronie internetowej lub rozpoczęcie jego sprzedaży nie wykluczy od razu rejestracji jego oryginalnego wyglądu jako wzoru przemysłowego, ale ochrona aspektu technicznego najpewniej będzie już niemożliwa.

Co ciekawe, zgłaszający wzór użytkowy nie musi wykazać żadnej dodatkowej „wartości” zgłaszanego rozwiązania np. zaawansowania technicznego. Jeszcze do niedawna, takie rozwiązanie musiało być „użyteczne”. Nie jest to zmiana tak fundamentalna jak mogłoby się wydawać na pierwszy rzut okna, na pewno jednak ułatwia sięganie po opisywane narzędzie. Od dawna nie było bowiem jasne, co dokładnie oznacza, że wzór ma być „użyteczny” – czy konieczne jest wykazanie po prostu, że pozwala na realizację praktycznego rezultatu założonego przez twórcę, czy że pozwala na jego realizację w wyższym stopniu niż rozwiązania dostępne dotychczas na rynku.

Procedura uzyskiwania prawa wyłącznego

Prawo ochronne na wzór użytkowy przyznawane jest przez Urząd Patentowy. Osobą, która ma prawo zwrócić się do Urzędu Patentowego o udzielenie prawa wyłącznego na wzór jest najczęściej jego twórca, czyli osoba, która włożyła twórczy wkład w stworzenie danego rozwiązania. Jeśli więcej osób brało udział w pracach nad rozwiązaniem, warto pamiętać, że współtwórcą nie będzie osoba (nawet wykwalifikowany fachowiec), która jedynie wykonywała polecenia, postępując ściśle wedle przekazanych jej wskazówek. Prawo do zgłoszenia wzoru opracowanego w ramach obowiązków z tytułu umowy o pracę lub innej umowy, automatycznie przysługuje pracodawcy bądź zamawiającemu. Dla uniknięcia ewentualnych sporów co do tego, czy rozwiązanie zostało stworzone w ramach wykonywania obowiązków, rekomendowane jest wyraźne wskazanie w umowie z pracownikiem lub współpracownikiem obowiązku prowadzenia prac projektowych, uczestniczenia w prace badawczo-rozwojowych itp.

We wniosku o udzielenie prawa ochronnego, skierowanym do Urzędu Patentowego należy opisać zastrzegany wzór użytkowy, a zatem informacje o tym, co jest jego istotą, jak dotychczas radzono sobie z danym problemem i jakie zmiany wprowadza nasze rozwiązanie. W opisie wzoru „skrzynka transportowa dla zakładów produkcyjnych” (Ru.071338) wskazano, że nowa budowa pokrycia skrzynki w wysokim stopniu zabezpiecza ręce pracownika przed ich otarciami czy obiciami przy załadunku czy rozładunku skrzynki, zwłaszcza w niesprzyjających tym czynnościom warunkach. W opisie podano również przykłady wcześniejszych patentów oraz rozwiązań znanych ze stosowania m.in.:

  • „Znana jest ze zgłoszenia wzoru użytkowego W. 111343 skrzynka z tworzywa sztucznego, zwłaszcza do transportu i magazynowania pieczywa, posiadająca uchwyty umiejscowione we wszystkich czterech ścianach bocznych oraz otwory wentylacyjne, nadto posiadająca żebro wzmacniające przechodzące w środkowej części każdego z boków w obramowanie uchwytów. Wszystkie cztery naroża wzmocnione są pionowymi listwami rozciągającymi się od górnej krawędzi skrzynki do jej dna połączone żebrem wzmacniającym i żebrem poziomym, a nadto w ścianach bocznych posiada dwa rzędy szczelin wentylacyjnych. Dno skrzynki wzmocnione jest szachownicą i posiada otwory wentylacyjne”;
  • „Znana jest z powszechnego używania skrzynka transportowa dla zakładów produkcyjnych zbudowana z rozmieszczonych na planie prostokąta ścianek bocznych od spodu zestawionych ze ścianką spodnią oraz zespalającego takie zestawienie ścianek, zewnętrznego, sztywnego obramowania rozmieszczonego na wszystkich narożach oraz krawędziach górnych ścianek bocznych. Prostokątne obramowanie górnych krawędzi ścianek bocznych ma postać nasadzonego na nie profilu w przekroju poprzecznym w kształcie litery „U” o prostokątnych, ostrych narożach. Obramowanie naroży zestawionych ze sobą ścianek bocznych i ścianki spodniej stanowią nałożone na te naroża kątowniki. W naprzeciwległych, powierzchniowo mniejszych, ściankach bocznych, utworzone są podłużne, równoległe do ścianki spodniej, otwory chwytne. Na krawędź każdego z tych otworów nałożony jest stanowiący ich obramowanie profil. Profil poszerza krawędź otworu chwytnego, aby wyeliminować wrzynanie się krawędzi otworu chwytnego w rękę użytkownika. Każdy z otworów umiejscowiony jest pośrodku ścianki bocznej, pod jej górną krawędzią”.

Wzór użytkowy – młodszy brat patentu

Jak przystało na młodszego brata patentu, to co stanowi esencję wzoru użytkowego opisujemy za pomocą zastrzeżenia ochronnego. W przywołanym wcześniej przykładzie brzmi ono następująco:

Skrzynka transportowa dla zakładów produkcyjnych zbudowana z rozmieszczonych na planie prostokąta ścianek bocznych wzajemnie ze sobą oraz od dołu ze ścianką spodnią zespolonych, przy czym na krawędzie górnych ścianek bocznych nasadzony jest profil w przekroju poprzecznym w kształcie litery „U”, przy środniku o prostokątnych, ostrych narożach znamienna tym, że zewnętrzna powierzchnia środnika nałożonego na ścianki (1) boczne profilu (3) w kształcie litery „U” zespolona jest z pokrywającą ją elastyczną listwą (6) o obłych górnych krawędziach.

Do wniosku o udzielenie ochrony obligatoryjnie dołącza się też ilustracje, która przeważnie jest bardzo pomocna w zrozumieniu na czym dokładnie polega chronione rozwiązanie (rysunek obok). Podczas trwającego około 20 miesięcy postępowania zgłoszeniowego Urząd weryfikuje zarówno spełnienie wymagań formalnych, jak i przemysłową stosowalność i nowość przedłożonego rozwiązania.

Prawo ochronne na wzór użytkowy w Polsce i zagranicą

Prawo ochronne na wzór użytkowy trwa maksymalnie dziesięć lat od daty zgłoszenia i zapewnia uprawnionemu wyłączność na gospodarcze korzystanie ze wzoru, czyli na wytwarzanie, używanie, oferowanie, wprowadzanie do obrotu, przechowywanie lub składowanie produktów będących przedmiotem wzoru, a także na eksportowanie lub importowanie ich do tych celów. Jeśli ktoś zdecyduje się na korzystanie z chronionego rozwiązania bez zgody uprawnionego musi liczyć się z tym, że uprawniony nie tylko będzie mógł ukrócić taki proceder, ale i domagać się naprawienia szkody lub wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści. Zakres ochrony wyznaczają wspomniane wcześniej zastrzeżenia.

Prawo ochronne obowiązuje jedynie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Uzyskanie wyłączności w innych krajach wymaga wcześniejszego sprawdzenia czy lokalny system patentowy w ogóle chroni wzory użytkowe – nie są one dostępne chociażby w USA oraz Wielkiej Brytanii, ale wiele państw, zwłaszcza europejskich, przewiduje podobną do wzorów użytkowych formę ochrony rozwiązań technicznych np. Niemcy, Czechy, Francja, Włochy, Hiszpania, Chiny, Japonia, Korea Południowa. Niestety, ta forma może różnić się od tej, którą znamy z Polski. Wyjątkiem jest przyjęte właśnie w Polsce wymaganie od rozwiązania jedynie przemysłowej stosowalności oraz nowości. Na przykład w Niemczech wzór użytkowy jest rozwiązaniem przemysłowo stosowalnym, nowym i w odznaczającym się w zasadzie takim samym poziomem technicznym co wynalazek. Z kolei we Włoszech zaawansowanie techniczne nie jest wymagane, ale chronione rozwiązanie ma prowadzić do poprawy skuteczności działania, wygody stosowania bądź korzystania z danego produktu lub jego części.

Pomimo tych różnic przeważnie wyłączność na wzór użytkowy uzyskuje się po spełnieniu łagodniejszych kryteriów lub znacznie szybciej w porównaniu z klasycznym patentem (w Niemczech – wciągu kilku miesięcy), ale maksymalny czas wyłączności jest krótszy (zazwyczaj jest to 10 lat). Jednak dekada monopolu prawnego na istotnych rynkach (np. Niemcy, Australia, Japonia) może stanowić solidny fundament dla dalszej ekspansji oraz inwestycji w rozwijanie linii produktów, a także wykreowania marki kojarzonej z wdrażaniem innowacyjnych rozwiązań. Poza tym, jeżeli patent jest poza naszym zasięgiem, to wzór użytkowy pozostaje zazwyczaj jedyną sensowną opcją ochrony nowych rozwiązań technicznych – inaczej jest w przypadku wyglądu produktu, gdzie możemy sięgać po prawo autorskie, wzory przemysłowe oraz przepisy ustaw o zwalczaniu nieuczciwej konkurencją.

Na szczęście twórca rozwiązania ma 12 miesięcy na podjęcie decyzji, czy decydować się na zabezpieczanie wyłączności prawnej na innych rynkach niż krajowy (12 miesięcy liczonych od dnia dokonania pierwszego zgłoszenia – np. w Urzędzie Patentowym RP). Wnioski o udzielenie praw wyłącznych można zgłaszać osobno w urzędach patentowych poszczególnych państw bądź skorzystać z ułatwień oferowanych w Układzie o współpracy patentowej.

Licencjonowanie chronionego rozwiązania

Tak jak każde inne prawo własności przemysłowej (patent na wynalazek, prawo z rejestracji wzoru przemysłowego, prawo ochronne na znak towarowy), prawo ochronne na wzór użytkowy może zostać przeniesione na osobę trzecią lub obciążone licencją na rzecz jednego (licencja wyłączna) lub kilku podmiotów (licencja niewyłączna). W pewnym uproszczeniu, jeżeli produkt, który opiera się na chronionym rozwiązaniu, okaże się rynkowym sukcesem, to wzrośnie również wartość samego prawa wyłącznego jako składnika przedsiębiorstwa.

Wzór użytkowy – odświeżona alternatywa dla patentu

W dyskusji na temat wspierania innowacyjności często zapomina się, że nie tylko patent odzwierciedla (techniczną) innowacyjność przedsiębiorstwa. Zdobycie patentu jest dość czasochłonne a jednocześnie wymaga wykazania poziomu technicznego zgłoszonego rozwiązania. Tymczasem uzyskanie prawa ochronnego na wzór użytkowy zabiera mniej czasu, więc zgłaszający szybciej dysponuje decyzją o przyznaniu ochrony. Dodatkowo, obecnie nie musi się on martwić o nic innego poza przemysłową stosowalnością i nowością wzoru. Prawo ochronne na wzór użytkowy może również być planem awaryjnym na wypadek odmowy udzielenia patentu – zgłaszający może dokonać wtedy tzw. konwersji zgłoszenia wynalazku na zgłoszenie wzoru użytkowego. Taka operacja ma oczywiście sens w przypadku, gdy Urząd Patentowy RP zakwestionuje poziom wynalazczy a nie nowość.

Przypisy:

[1] Nowelizacja wprowadzająca opisywane zmiany weszła w życie 21 lutego 2020 roku.

dr Marcin Balicki SPCG

dr Marcin Balicki

adwokat
Senior Associate

Print Friendly, PDF & Email

Pin It on Pinterest

Share This