Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wdrożeniowej – cz. 2

W pierwszej części publikacji dotyczącej ustawowego prawa odstąpienia od umowy wdrożeniowej szeroko omówiliśmy zasady korzystania przez strony z ogólnych podstaw odstąpienia wynikających z Kodeksu Cywilnego (art. 491 § 1, art. 492, art. 492[1] KC).

W części drugiej skupimy się na podstawach szczególnych (art. 631, art. 635, art. 636, art. 640 oraz art. 644 KC), które – tak jak sygnalizowaliśmy w poprzedniej części – przysługują wyłącznie jednej ze stron umowy wdrożeniowej. I tak dostawcy mogą skorzystać z podstawy wynikającej z art.  640 KC, zaś zamawiający z art. art. 631, art. 635, art. 636 oraz art. 644 KC. W niniejszej części opiszemy pokrótce każdą z tych podstaw, w tym przesłanki niezbędne do skorzystania przez stronę z uprawnienia do odstąpienia od umowy.

Uprawnienia przysługujące dostawcom

W praktyce, art. 640 KC to podstawa, na którą wykonawcy powołują się bardzo często. Zgodnie z treścią przepisu: „Jeżeli do wykonania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, przyjmujący zamówienie może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy”. Zasadniczo przesłanki te są podobne do tych, które reguluje art. 491 § 1 KC (w kontekście wyznaczenia dodatkowego „odpowiedniego” terminu i uchybieniu temu dodatkowemu terminu). Artykuł 640 KC nie dotyczy jednak zwłoki w wykonania zobowiązania wzajemnego, lecz braku wykonania przez zamawiającego wierzycielskiego obowiązku współdziałania. Nie chodzi tu o każdy brak współdziałania, lecz o brak takiego współdziałania, które jest potrzebne do wykonania dzieła w postaci wdrożonego systemu spełniającego wymagania określone w umowie np. brak zapewnienia przez zamawiającego infrastruktury opisanej przez dostawcę, która uniemożliwia kontynuowanie prac wdrożeniowych.

W razie odstąpienia przez dostawcę od umowy na podstawie art. 640 KC, będzie mógł on domagać się – zgodnie z art. 639 KC – całości wynagrodzenia wynikającego umowy z odliczeniem, jednakże tego, co wykonawca zaoszczędził z powodu niewykonania dzieła (np. koszty angażowania personelu) [1]. Wobec tego zamawiający powinien zawsze zadbać o uwzględnienie w umowie odpowiednich mechanizmów umownych, które umożliwią w pewnym zakresie mitygować ryzyko odstąpienia od umowy przez dostawcę na podstawie art. 640 KC, w tym np. wprowadzenie do umowy katalogu współdziałania (o tym pisaliśmy więcej w poprzednim naszym artykule na blogu dotyczącym kluczowych obszarów w umowach wdrożeniowych) czy obowiązku informowania zamawiającego o sposobie oczekiwanego współdziałania.

Uprawnienia przysługujące zamawiającym

Przepisy szczególne dla umowy o dzieło zawierają kilka przepisów, na podstawie których zamawiający mogą odstąpić od umowy, tj.:

1. Art. 631 KC – zgodnie z tym przepisem zamawiający może odstąpić od umowy w przypadku podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego na podstawie art. 629 lub art. 630 KC, przy czym: i) odstąpienie powinno zostać dokonane niezwłocznie po podwyższeniu wynagrodzenia; oraz ii) zamawiający powinien zapłacić za dotychczas zrealizowane przez wykonawcę prace. W praktyce wynagrodzenie kosztorysowe nie jest wykorzystywane w umowach wdrożeniowych, dlatego też art. 631 KC jest rzadko stosowany przez zamawiających jako podstawa odstąpienia.
2. Art. 635 KC – zamawiający może też odstąpić umowy wdrożeniowej, jeżeli dostawca opóźnia się z rozpoczęciem lub realizacją wdrożenia na tyle, że nie jest prawdopodobne, iż zdoła wykonać je w umówionym terminie wynikającym z harmonogramu. Zamawiający nie musi też wyznaczać dostawcy dodatkowego terminu, a odstąpić może przed upływem terminu końcowego realizacji umowy. Istotne jest to, że samo opóźnienie w realizacji danego etapu (np. wykonania analizy) nie zawsze uzasadnia odstąpienie od umowy, zwłaszcza w sytuacji, gdy prace mogą zostać przez dostawcę „nadrobione” w dalszych fazach realizacji projektu (np. dostawca może oddelegować do realizacji projektu dodatkowy personel). Zamawiający musiałby wykazać w takiej sytuacji, że opóźnienie w wykonaniu danego etapu jest na tyle duże, że wykonawca – obiektywnie – nie zrealizuje wdrożenia zgodnie z harmonogramem (tak więc nawet w sytuacji, gdyby zaangażował dodatkowy personel). Jeżeli bowiem okaże się, że opóźnienie nie jest istotne i dostawca mógłby zrealizować prace w terminie (np. nadrabiając je w dalszych etapach projektu) odstąpienie nie wywoła zamierzonych skutków. W praktyce ciężko jest wykazać, że opóźnienie w realizacji etapu jest na tyle istotne, iż uniemożliwi dostawcy wykonanie całego wdrożenia w terminie. Dlatego też rekomendujemy, aby zamawiający bardzo ostrożnie korzystali z tej podstawy prawnej [2].
3. Art. 636 § 1 KC – jeśli dostawca wykonuje wdrożenie w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać go do zmiany sposobu wykonania oraz wyznaczyć mu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie tego terminu zamawiający ma dwie możliwości, tj. i) odstąpić od umowy, albo ii) powierzyć wykonanie wdrożenia osobie trzeciej na koszy i ryzyko dostawy (tzw. wykonanie zastępcze). Co istotne, prawo do odstąpienia powstanie wyłącznie wtedy, gdy zamawiający jest w stanie wykazać, że realizacja prac jest wadliwa albo sprzeczna umową. Samo przeświadczenie zamawiającego o wadliwym wykonywaniu prac jest niewystarczające. Dlatego też istotne jest: (i) w miarę możliwości precyzyjnie określenie wymogów zamawiającego (punkt odniesienia oceny wykonywania wdrożenia) oraz (ii) zapewnienie w umowie mechanizmów, które umożliwiają zamawiającemu wgląd i weryfikację prac, które realizuje dostawca np. wprowadzenie do umowy prawa kontroli jakości prac, z możliwością angażowania specjalistycznego podmiotu trzeciego.
4. Art. 644 KC – zamawiający ma również prawo odstąpić od umowy w każdej chwili, bez podania przyczyny, jeżeli dzieło nie zostało wykonane (ustawowe odstąpienie „for convenience”). W takim przypadku zamawiający powinien zapłacić dostawcy całość wynagrodzenia za projekt, przy czym zamawiający może odliczyć to, co dostawca zaoszczędził z powodu niewykonania umowy, np. koszty angażowania personelu [3].

Podsumowanie

Zawsze należy dokonać rzetelnej analizy czy okoliczności faktyczne danej sprawy rzeczywiście uzasadniają złożenie oświadczenia o odstąpieniu. Nieprzemyślane działanie, niemające uzasadnienia w faktach, może rodzić dalsze ryzyka, tzn. ryzyko uznania złożonego oświadczenia o odstąpieniu od umowy za bezskuteczne. W przypadku zamawiających złożenie oświadczenia o odstąpieniu, bezskutecznie bazującym na jednej z następujących podstaw: art. 631 KC, 635 KC, 636 § 1 KC, może zostać potraktowane przez sąd jako dokonane na podstawie art. 644 KC [4]. To zaś oznacza, że dostawca zachowa prawo do wynagrodzenia za projekt (stosownie pomniejszonego zgodnie z art. 644 KC). Z kolei bezskuteczne złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy przez dostawcę może powodować, że umowa pozostanie w mocy, pomimo złożenia oświadczenia o „odstąpieniu”. Jednocześnie w takiej sytuacji oświadczenie o odstąpieniu będzie mógł złożyć zamawiający na podstawie art. 492[1] KC.

Wskutek skorzystania przez stronę z jednego z uprawnień do odstąpienia od umowy, strony są co do zasady zobowiązane są do zwrotu tego, co wzajemnie sobie świadczyły (skutek wsteczny odstąpienia) [5]. Nie zawsze to będzie jednak skutek pożądany przez strony. W pewnych przypadkach tak dostawcy, jak też zamawiającemu będzie zależeć na tym, aby odstąpienie miało skutek na przyszłość. Stąd też w praktyce umów wdrożeniowych rynkowym mechanizmem jest uwzględnienie umownego prawa odstąpienia, które kompleksowo reguluje podstawy jego dokonania i skutki prawne takiej czynności (tj. zasady rozliczeń pomiędzy stronami). Zagadnienie te opiszemy wkrótce w oddzielnym artykule.

Przypisy:

[1] Tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r., sygn. akt II CKN 426/98. Odmiennie jednak K. Zagrobelny, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz, 2016.

[2] Dużo bardziej optymalnym rozwiązaniem jest skonstruowanie w umowie tzw. umownego prawa odstąpienia w taki sposób, aby uprawniało ono zamawiającego do odstąpienia od umowy w przypadku ew. opóźnień w realizacji projektu. Kwestię tę poruszymy w kolejnym artykule dotyczącym umownego prawa odstąpienia.

[3] Tak m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., sygn. akt II CKN 365/00, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2002 r., sygn. akt II CKN 1334/00 lub wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2003 r., sygn. akt II CK 367/02. Inaczej Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 października 1998 r., sygn. akt II CKN 5/98, który wskazuje, że zapłata wynagrodzenia jest warunkiem odstąpienia przez zamawiającego na podstawie art. 644 KC.

[4] Tak między innymi wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 maja 2013 r., sygn. akt I ACa 75/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 23 lutego 2017, sygn. akt VI ACa 1936/16.

[5] Nie jest tak jednak zawsze. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 września 2018 r., sygn. I CSK 587/17: „W razie odstąpienia od umowy na podstawie art. 635 KC, do rozliczeń pomiędzy zamawiającym i przyjmującym zamówienie nie odnosi się reguła wyrażona w art. 644 KC. Rozwiązań w tym przedmiocie należy poszukiwać na gruncie ogólnych przepisów regulujących odstąpienie od umów wzajemnych (art. 494 KC, względnie art. 491 § 2 KC, w kontekście podzielności świadczenia w rozumieniu art. 379 § 1 KC). W związku z czym, odstąpienie od umowy o dzieło, w okolicznościach konkretnej sprawy, nie zawsze wywiera skutek ex tunc (wsteczny).” Dlatego kwestię odstąpienia od umowy wdrożeniowej zawsze najlepiej skonsultować uprzednio z kancelarią prawną, którą oceni skuteczność planowanych działań, jak również wskaże na wszelkie skutki i ryzyka prawne związane z dokonaniem tej czynności.

Napisz do autora: