Restrukturyzacja sądowa – cztery sposoby na restrukturyzację przedsiębiorstwa

współpraca: dr Tomasz Spyra – Partner, dr Jakub Górski – Partner  

Przepisy ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne („Prawo Restrukturyzacyjne”) oferują przedsiębiorcom niewypłacalnym lub zagrożonym niewypłacalnością kilka możliwości wyjścia z kryzysu i uniknięcia ogłoszenia upadłości. Celem przepisów jest umożliwienie dłużnikowi przeprowadzenia skutecznej sądowej restrukturyzacji zadłużenia przy jednoczesnym zachowaniu możliwości kontynuowania działalności gospodarczej.

Prawo Restrukturyzacyjne wyposaża przedsiębiorców w instrumenty prawne pozwalające na rozwiązanie sytuacji kryzysowej dłużnika, zachowanie jego przedsiębiorstwa jako całości, a ostatecznie uniknięcie upadłości. Upadłość przedsiębiorstwa należy traktować jako rozwiązanie ostateczne, zaś samo postępowanie upadłościowe jako proces likwidacji majątku dłużnika w celu uzyskania maksymalnego poziomu zaspokojenia jego wierzycieli. Postępowanie restrukturyzacyjne jest natomiast zasadniczo prowadzone w interesie dłużnika i ma mu pozwolić na uniknięcie upadłości. Utrzymanie nieprzerwanej działalności przedsiębiorstwa dzięki procedurom restrukturyzacji sądowej jest przy tym nie tylko korzystniejsze dla dłużnika i jego pracowników, ale zwykle również dla jego wierzycieli, gdyż pozwala na dalsze wykonywanie wiążących dłużnika umów. Ustawodawca preferuje postępowania restrukturyzacyjne przed upadłościowym. Wyrazem tego założenia jest zasada, że w przypadku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości i wniosku restrukturyzacyjnego, sąd w pierwszej kolejności rozpoznaje wniosek restrukturyzacyjny (art. 9b ust. 1 Prawa Upadłościowego oraz art. 11 Prawa Restrukturyzacyjnego).

Wspólną cechą wszystkich omawianych postępowań jest restrukturyzacja zobowiązań dłużnika poprzez zawarcie odpowiedniego układu z wierzycielami. Kilka wariantów postępowań restrukturyzacyjnych ma gwarantować elastyczność i zapewniać możliwość wyboru formy restrukturyzacji dostosowanej do konkretnej sytuacji finansowej zadłużonego przedsiębiorcy.

1. POSTĘPOWANIE O ZATWIERDZENIE UKŁADU

• [warunki wszczęcia]
  podstawowym kryterium, które decyduje o możliwości prowadzenia postępowania o zatwierdzenie układu, jest status wierzytelności; postępowanie jest możliwe do przeprowadzenia jedynie w sytuacji, gdy suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie przekracza 15% ogólnej sumy wierzytelności;

• [charakterystyka postępowania]
  postępowanie o najmniej sformalizowanym charakterze. Pozwala na osiągnięcie porozumienia pomiędzy dłużnikiem i wierzycielami bez konieczności inicjowania postępowania sądowego; rola sądu jest tu ograniczona do minimum i sprowadza się jedynie do wydania przez właściwy sąd rejonowy postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia układu; postępowanie o zatwierdzenie układu powinno zostać zainicjowane jeżeli w ocenie dłużnika zawarcie układu z wierzycielami jest prawdopodobne, tj. dłużnik jest w stanie dojść do porozumienia z większością swoich wierzycieli bez udziału sądu;

• [wpływ postępowania na zarząd przedsiębiorstwem]
  umożliwia dłużnikowi zachowanie pełnej kontroli nad swoim majątkiem i wyborem doradcy restrukturyzacyjnego; zastrzec jednak należy, że do pew­nych ogra­ni­czeń swo­bo­dy dłuż­nika w za­rzą­dza­niu przedsiębiorstwem do­cho­dzi w okre­sie od dnia wy­da­nia po­sta­no­wie­nia w przedmio­cie zatwierdzenia ukła­du do dnia je­go upra­wo­moc­nie­nia; w tym czasie dłuż­nik mo­że do­ko­ny­wać tyl­ko czyn­no­ści zwy­kłe­go za­rzą­du nad swo­im ma­jąt­kiem, a na do­ko­na­nie czyn­no­ści przekraczających ten za­kres wy­ma­ga zgo­dy nad­zor­cy;

• [wpływ postępowania na postępowania egzekucyjne]
  nie chroni dłużnika przed postępowaniami egzekucyjnymi prowadzonymi wobec jego majątku, tj. wierzyciele nie są ograniczeni w możliwości wszczęcia postępowania egzekucyjnego wobec majątku dłużnika. Ochrona przed egzekucją zostaje dłużnikowi udzielona dopiero z chwilą wydania postanowienia sądu w przedmiocie zatwierdzenia układu;

• [przebieg postępowania]
  dłużnik wraz doradcą restrukturyzacyjnym formułuje propozycje układowe i zbiera głosy w ramach głosowania nad układem; doradca restrukturyzacyjny pełni funkcje nadzorcy układu; dla skutecznego przeprowadzenia postępowania restrukturyzacyjnego o zatwierdzenie układu wymagane jest, aby za układem opowiedziała się kwalifikowana większość wierzycieli, co jednocześnie wystarcza dla związania jego warunkami wszystkich wierzycieli, których wierzytelności są objęte układem; układ zostaje przyjęty, gdy opowie się za nim większość wierzycieli uprawnionych do głosowania nad układem, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem;

• [układ częściowy]
  Prawo Restrukturyzacyjne dopuszcza w ramach postępowania o zatwierdzenie układu zawarcie również układu częściowego, dotyczącego jedynie niektórych zobowiązań, których restrukturyzacja ma zasadniczy wpływ na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa dłużnika. Układ częściowy stanowi porozumienie obejmujące jedynie pewną kategorię wierzycieli (np. dostawcy lub instytucje finansujące – banki i firmy leasingowe). Może on zostać przyjęty, jeżeli za jego przyjęciem głosowała większość wierzycieli mających łącznie 2/3 sumy wierzytelności przysługującej wierzycielom objętym układem częściowym i uprawnionym do głosowania;

2. PRZYSPIESZONE POSTĘPOWANIE UKŁADOWE

• [warunki wszczęcia]
  może być prowadzone, jeżeli suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie przekracza 15% ogólnej sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem;

• [charakterystyka postępowania]
  przeznaczone dla dłużników, którzy nie są w stanie samodzielnie osiągnąć porozumienia z wierzycielami, zaś struktura ich zadłużenia nie wskazuje na występowanie stanu głębokiej niewypłacalności; w założeniach ustawodawcy postępowanie powinno trwać od dwóch do trzech miesięcy; w przypadku jednak dużych podmiotów gospodarczych, które dodatkowo posiadają znaczną liczbę wierzycieli czas ten ulega w praktyce wydłużeniu; przyspieszone postępowanie układowe jest najczęściej wykorzystywanym w praktyce postępowaniem restrukturyzacyjnym;

• [wpływ postępowania na zarząd przedsiębiorstwem]
  dłużnik jest ograniczony w zarządzie swoim majątkiem poprzez konieczność uzyskiwania zgody nadzorcy sądowego na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu (choć wyrażenie przez nad­zor­cę zgo­dy na czyn­no­ści prze­kra­cza­ją­ce za­kres zwy­kłe­go za­rzą­du może nastąpić już po dokonaniu czynności (ex post), w takim przypadku nadzorca sądowy ma 30 dni od chwili dokonania czynności na jej zatwierdzenie); sąd mo­że również z urzę­du uchy­lić za­rząd wła­sny dłuż­ni­ka i usta­no­wić za­rząd­cę;

• [wpływ postępowania na postępowania egzekucyjne]
  w toku postępowania dłużnik jest jedynie częściowo chroniony przed postępowaniami egzekucyjnymi – wierzyciele objęci układem nie mogą prowadzić postępowań egzekucyjnych, a wszczęte postępowania ulegają zawieszeniu; wyjątkiem są postępowania egzekucyjne prowadzone z wierzytelności pozaukładowych – w praktyce ta kategoria obejmuje wierzycieli rzeczowych (np. banki), prowadzących egzekucje z przedmiotu zabezpieczenia (istnieje jednak możliwość wstrzymania wykonania egzekucji do trzech miesięcy);

• [przebieg postępowania]
  wraz z otwarciem przyspieszonego postępowania układowego mie­nie słu­żą­ce pro­wa­dze­niu przed­się­bior­stwa oraz mie­nie na­le­żą­ce do dłuż­ni­ka sta­je się masą ukła­do­wą; sąd wyznacza nadzorcę sądowego, który sporządza kluczowe dokumenty w toku postępowania, tj. spis wierzytelności (wraz ze spisem wierzytelności spornych), plan restrukturyzacyjny oraz opinię o wykonaniu układu; sporządzone spisy są następnie podstawą do głosowania nad układem na zgromadzeniu wierzycieli; w przyspieszonym postępowaniu układowym wierzyciele nie mają prawa wniesienia sprzeciwów co do ujęcia lub braku ujęcia wierzytelności w spisie, zaś dłużnik ma prawo zgłosić zastrzeżenia co do ujęcia lub braku ujęcia wierzytelności w spisie. Głosowanie nad układem odbywa się tak jak w przypadku zatwierdzenia układu;

• [układ częściowy]
  Prawo Restrukturyzacyjne również dopuszcza możliwość zawarcia układu częściowego w ramach przyspieszonego postępowania układowego;

3. POSTĘPOWANIE UKŁADOWE

• [warunki wszczęcia]
  przewidziane dla tej kategorii dłużników, którzy nie spełniają kryterium progu wierzytelności spornych pozwalającego na zainicjowanie postępowania o zatwierdzenie układu lub przyspieszonego postępowania układowego; należy jednocześnie pamiętać, że możliwość wszczęcia postępowania o zatwierdzenie układu lub przyspieszonego postępowania układowego wyklucza możliwość wszczęcia postępowania układowego;

• [charakterystyka postępowania]
  jest przeznaczone dla przedsiębiorców, którzy w dalszym ciągu dysponują środkami finansowymi na pokrycie kosztów postępowania układowego (we wniosku o otwarcie postępowania układowego dłużnik jest zobowiązany uprawdopodobnić zdolność do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania układowego i zobowiązań powstałych po dniu jego otwarcia), jednakże których sytuacja finansowa nie wymaga przeprowadzenia głębokiej restrukturyzacji i podejmowania działań sanacyjnych;

• [wpływ postępowania na zarząd przedsiębiorstwem]
  dłużnik jest ograniczony w zarządzie swoim majątkiem poprzez konieczność uzyskiwania zgody nadzorcy sądowego na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu;

• [wpływ postępowania na postępowania egzekucyjne]
  sąd restrukturyzacyjny już na etapie badania wniosku może zawiesić postępowania egzekucyjne prowadzone w celu dochodzenia należności objętych z mocy prawa układem oraz uchylić zajęcie rachunku bankowego, jeżeli jest to niezbędne do osiągnięcia celów postępowania układowego; ponadto, analogicznie jak w przyspieszonym postępowaniu układowym, w toku postępowania układowego dłużnik jest jedynie częściowo chroniony przed postępowaniami egzekucyjnymi – wierzyciele objęci układem nie mogą prowadzić postępowań egzekucyjnych, a wszczęte postępowania ulegają zawieszeniu, z zastrzeżeniem egzekucji wierzycieli rzeczowych z przedmiotu zabezpieczenia;

• [przebieg postępowania]
  ma zbliżony przebieg do przyspieszonego postępowania układowego. Podstawowa różnica dotyczy istnienia w jego ramach procedury zatwierdzania listy wierzytelności przez sędziego-komisarza i możliwości wnoszenia przez wierzycieli sprzeciwów do umieszczenia wierzytelności w spisie;

• [zabezpieczenie majątku dłużnika]
  w postępowaniu o otwarcie postępowania układowego sąd może zabezpieczyć majątek dłużnika przez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego, zawieszenie postępowań egzekucyjnych oraz uchylenie zajęć rachunku bankowego;

4. POSTĘPOWANIE SANACYJNE

• [warunki wszczęcia]
  przewidziane dla tej kategorii dłużników, których sytuacja wymaga przeprowadzenia działań sanacyjnych, którymi są czynności prawne i faktyczne zmierzające do poprawy sytuacji ekonomicznej i przywrócenia dłużnikowi zdolności do wykonywania zobowiązań przy jednoczesnej ochronie przed egzekucją; warunkiem zainicjowania postępowania sanacyjnego jest złożenie do sądu wniosku restrukturyzacyjnego, w którym to wniosku należy uprawdopodobnić zdolność dłużnika do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania sanacyjnego i zobowiązań powstałych po dniu jego otwarcia; może zostać skutecznie otwarte pomimo wcześniejszego niepowodzenia w zawieraniu układu pomiędzy dłużnikiem a wierzycielami i umorzenia przyspieszonego postępowania układowego lub postępowania układowego;

• [charakterystyka postępowania]
  postępowanie sanacyjne nakłada najwięcej ograniczeń na uczestników procesu restrukturyzacji i prowadzi do najdalej idącej ingerencji w strukturę przedsiębiorstwa dłużnika i jego bieżącego funkcjonowania;

• [wpływ postępowania na zarząd przedsiębiorstwem]
  w następstwie otwarcia postępowania sanacyjnego, dłużnik traci co do zasady prawo zarządu nad majątkiem i wyznaczany jest zarządca (osoba z licencją doradcy restrukturyzacyjnego); mienie służące prowadzeniu przedsiębiorstwa oraz mienie należące do dłużnika staje się masą sanacyjną; dłużnik ma obowiązek wskazać i wydać zarządcy cały majątek oraz dokumenty dotyczące jego działalności, majątku i rozliczeń;

• [wpływ postępowania na postępowania egzekucyjne]
  w ramach postępowania sanacyjnego dłużnik jest najbardziej chroniony przed egzekucją; mamy bowiem do czynienia z tzw. pełnym parasolem przeciwegzekucyjnym – zawieszeniu ulegają wszystkie postępowania egzekucyjne prowadzone wobec dłużnika;

• [przebieg postępowania]
  w postępowaniu sanacyjnym zarządca w porozumieniu z dłużnikiem składa sędziemu-komisarzowi plan restrukturyzacyjny; dopiero po zrealizowaniu całości lub części planu restrukturyzacyjnego przewidzianego do wykonania w toku postępowania sanacyjnego sędzia-komisarz zwołuje zgromadzenie wierzycieli w celu głosowania nad układem; przepisy Prawa Restrukturyzacyjnego przyznają zarządcy sądowemu wiele uprawień koniecznych dla realizacji celów postępowania sanacyjnego, w tym m.in. możliwość zbycia zbędnych składników majątkowych upadłego, odstąpienia od niekorzystnych dla dłużnika umów wzajemnych czy też przeprowadzenia głębokiej restrukturyzacji zatrudnienia w przedsiębiorstwie dzięki istotnemu ograniczeniu ochrony pracowników przed utratą pracy gwarantowanej przepisami Kodeksu pracy;

• [zabezpieczenie majątku dłużnika]
  w czasie postępowania o otwarcie postępowania sanacyjnego sąd restrukturyzacyjny może zastosować zabezpieczenie majątku dłużnika przez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego.

Jak to zostało przedstawione powyżej, Prawo Restrukturyzacyjne daje przedsiębiorcom duże spektrum możliwości i środków naprawczych pozwalających uniknąć upadłości dłużnika mierzącego się z problemami. W celu zapewnienia możliwie największego stopnia efektywności działań restrukturyzacyjnych i uniknięcia upadłości dłużnika kluczowy jest wybór odpowiedniego modelu (procedury) restrukturyzacji, a następnie ścisła współpraca pomiędzy poszczególnymi uczestnikami procesu restrukturyzacyjnego, tj. dłużnikiem, wierzycielami, nadzorcą (zarządcą) oraz sądem restrukturyzacyjnym.

Należy jednocześnie pamiętać, że dopiero skuteczne i dokonane we właściwym czasie otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego dłużnika lub zatwierdzenie układu w postępowaniu o zatwierdzenie układu pozwala osiągnąć skutek w postaci uwolnienia osób reprezentujących osoby prawne od niektórych rodzajów odpowiedzialności (por.: art. 299 § 2 Kodeksu spółek handlowego oraz art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego). W tym zakresie nie jest zatem wystarczające samo złożenie wniosku restrukturyzacyjnego. Aktualnie prowadzone są natomiast prace nad poselskim projektem ustawy z dnia 9 marca 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 („Tarcza Antykryzysowa 2.0”). Zgodnie z proponowanymi rozwiązaniami, jeżeli podstawa do ogłoszenia upadłości dłużnika powstała w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, a stan niewypłacalności powstał z powodu COVID-19, bieg terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega przerwaniu (art. 15zzra ust. 1 zd. 1 Tarczy Antykryzysowej 2.0). Tarcza Antykryzysowa 2.0 ma wprowadzić również domniemanie prawne, że stan niewypłacalności dłużnika zaistniał z powodu COVID-19, jeżeli powstał w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 (art. 15zzra ust. 1 zd. 3 Tarczy Antykryzysowej 2.0).